Pęksów Brzyzek

                  Pęksów Brzyzek to inaczej Stary Cmentarz w Zakopanem

Pęksów Brzyzek jest miejscem szczególnym nie tylko dla historii Zakopanego i Podtatrza, ale również dla kultury narodowej.
Spoczęło tu wielu wybitnych pisarzy, malarzy, żarliwych społeczników, uczonych, ludzi urzeczonych pięknem Tatr, a zarazem związanych bardzo silnymi więzami z losami Polski, jej kulturą i historią. 
Także kształt artystyczny niektórych nagrobków jest dziełem wybitnych artystów. 
Prawie zawsze, gdy jestem pod Tatrami, zachodzę chociaż na parę minut na Pęksów Brzyzek. Z reguły rankiem w pochmurny czy mglisty dzień. Przedtem zaglądam na chwilę do starego drewnianego kościółka, tego samego, który kazał rozbudować ksiądz Stolarczyk. 

I do małej, kamiennej kaplicy stojącej między kościółkiem a cmentarzem. Kaplica ta została wystawiona przez Pawła Gąsienicę pomiędzy rokiem 1806 a 1820. To w niej odprawiano pierwsze msze w Zakopanem. 

Fundatorem cmentarza był góral Jan Pęksa. To on podarował parafii ten „brzyzek”, czyli położony na górce nad potokiem Cicha Woda kawałek ziemi. Od jego nazwiska nazwano cmentarz Pęksów Brzyzek. 
A przedtem ten „brzyzek” należał do rodu Gąsieniców, stąd znajdująca się na nim dużo starsza kaplica. 
Najstarszy cmentarz w Zakopanem został założony w 1848 roku. Jego żelazna brama została zaprojektowana przez Stanisława Witkiewicza. Na murze bramy po prawej stronie widnieją dwie tablice. Jedna z nich informuje, że cmentarz jest obiektem zabytkowym. 
Na drugiej zostały wyryte słowa, których autorem jest Francuz Ferdinand Foch. Był on marszałkiem Polski, a tytuł ten nadał mu w 1923 roku Prezydent Stanisław Wojciechowski. 
„Ojczyzna to ziemia i groby. Narody, tracąc pamięć, tracą życie”. Pod spodem dodano słowa: „Zakopane pamięta”. Tablicę tę umieszczono w roku 1948.

Na początku był to cmentarz, na którym chowano mieszkańców Zakopanego i okolic. 
Dopiero gdy w roku 1889 pochowano na nim zgodnie z wolą zmarłego Tytusa Chałubińskiego – cmentarz ten stał się także nekropolią przyjezdnych. Głównie tych, którzy zasłużyli się dla Zakopanego i Tatr. 
Napiszę tylko parę słów o kilku osobach, które cenię wyjątkowo: W pierwszej kolejności, jak już wspomniałam, Wielki Przyjezdny i Ceper, czyli urodzony w Radomiu doktor Tytus Chałubiński, uznawany za odkrywcę Zakopanego i jego walorów leczniczych. 
Następnie pierwszy proboszcz Zakopanego – ksiądz Józef Stolarczyk – który chociaż też Ceper, został przez górali zaakceptowany. 
Również Jan Krzeptowski „Sabała”, który mimo że był analfabetą, został nazwany Homerem Tatr. Był niezrównanym gawędziarzem, muzykiem, myśliwym. A w młodości zbójnikiem. Brał udział w powstaniu chochołowskim, siedział w więzieniu austriackim. 

                                           
Stanisław Witkiewicz – twórca stylu zakopiańskiego. Kazimierz Przerwa-Tetmajer – twórca "Legendy Tatr", Władysław Orkan, Kornel Makuszyński, jeden z pierwszych górali, który ukończył studia wyższe i otworzył słynny szpital w Zakopanem, czyli Andrzej Chramiec, rzeźbiarze Antoni Kenar i Antoni Rząsa.

Słynni górale z rodu Gąsieniców – Stanisław Gąsienica-Byrcyn, który razem z Mariuszem Zaruskim założył Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe i jego syn – poeta, też Stanisław. 
Słynna zamordowana przez hitlerowców narciarka Helena Marusarzówna. 

Wspomnę jeszcze tylko o bracie Heleny Marusarzówny – Stanisławie Marusarzu. Tym, który uciekł Niemcom przez okno z więzienia na Montelupich w Krakowie. Był nie tylko wybitnym sportowcem, ale także kurierem tatrzańskim. Zmarł na Pęksowym Brzyzku w trakcie wygłaszania mowy pożegnalnej na pogrzebie swojego dowódcy z AK – profesora Wacława Felczaka.

-----------------------------------------------------------------------------------
/Był to urywek z mojej książki "Mój kraj nad Wisłą"./

Zainteresowane osoby zapraszam także serdecznie do przeczytania mojego tekstu o wybitnych Polakach pochowanych na znanych cmentarzach:

https://www.kobieta50plus.pl/pl/weranda-literacka/panteon-francuski-pere-lachaise-montmartre-lyczakowski-na-rossie